Mensen zoeken in hun leven het geluk. Je wil graag interessant werk, een mooi huis, een liefdevolle levenspartner, leuke kinderen, ruimte voor je hobbies, vakanties en vooral gezondheid. Je kunt de Bergrede lezen als een stappenplan om gelukkig te worden. Het is een recept om waarlijk mens te zijn. De grootste gift van alles in ons leven wat we als geschenk ontvangen hebben van God is ons eigen leven, ons bewustzijn, onze identiteit en onze vrijheid om als mens keuzen te maken in ons leven. Laten we niet vergeten dat wijzelf de belangrijkste persoon zijn in ons leven.
Wat is de zin en het doel van ons leven? Een abdes van een klooster in de Filipijnen beantwoordde die vraag op een lezing in Nijmegen onlangs met de uitspraak: ‘Het doel van het leven is om van het leven te genieten.’ Het was voor mij een eye opener. Christenen zijn geen mensen, die zwaar bedrukt onder de last van alles wat niet goed is in de wereld door het leven gaan. Hun eigen leven zien en ervaren ze als een gift van God. Het is een unieke gift. De Bijbel heeft veel te zeggen over geluk, vrede, blijdschap en zegen. De Bergrede geeft aan hoe we ons kunnen ontdoen van allerlei ideeen, die we misschien hebben om gelukkig te worden, maar die gewoon blijken niet te werken. Ik vroeg eens een twintiger, een ICT-er met specialisatie Big Data, wat het doel is in zijn leven. Ik dacht: De wereld staat voor hem open. Hij antwoordde: ‘Mijn doel in mijn leven is om zo rijk mogelijk te worden. Dan weet ik zeker dat ik verder geen zorgen meer heb. Ik woon in een groot huis. Ik kan kopen wat ik wil. Ik ben vrij. Ik kan echt van het leven genieten.’ We weten echter dat het over het algemeen zo niet werkt. Geluk is niet iets wat je kunt kopen of krijgen op zich. Geluk is iets wat in een relatie ontstaat en wat met idealen te maken heeft, met bevlogenheid, met bezieling in je relatie met je medemens en met God.
De Bergrede wordt wel een evangelie in het evangelie genoemd. Ook niet-christenen spreken hun bewondering uit over de manier waarop hier is beschreven hoe een mens moet staan in relatie met de wereld, de mensen en met God. Het geeft in slechts een tiental zinnen een schets van de nieuwe mens, die ontstaat wanneer iemand zich geroepen voelt Jezus te volgen.
Direct voorafgaand aan de Bergrede lezen we bij Mattheus: ‘De mensen komen naar Jezus met velerlei ziekten en pijnen – bezetenen, lijders aan vallende ziekte en lammen’ (4,24). Ze zoeken genezing. Jezus komt aan hun verlangen tegemoet. ‘En hij genas hen.’ (4,25). Dit is de context van de Bergrede. De mensen in de tijd van Jezus hadden veel problemen met ziekte, dood, relaties, geloof en dat is nu eigenlijk niet anders. Die mensen, met hun vragen en hun problemen, kwamen naar Jezus vol verlangen naar genezing, naar heil, naar zingeving in hun leven. Toen en nu is er nood in de wereld. In je leven wordt een mens geconfronteerd met fundamentele vragen: Hoe moet ik leven? Wat moet ik kiezen in ene situatie van onrechtvaardigheid of van een conflict?
Het woord zalig in de zaligsprekingen is in de NBV vertaald met gelukkig en de zaligsprekingen met gelukwensen. Het gaat om de vertaling van een woord wat niet gewoon maar gelukkig betekent. Het is een religieus geluk, een gezegend zijn door God en het kan goed samengaan met ongelukkige omstandigheden. Het is het geluk, wat Jezus beschrijft met:
je zult de aarde beërven,
je wordt verzadigd met gerechtigheid,
jou wordt barmhartigheid bewezen,
je zult God zien
en je wordt kind van God genoemd.
Dat geluk, die zegeningen zijn er voor hen die treuren, die vervolgd en beledigd worden vanwege de naam van Jezus, voor de armen van geest, voor de zachtmoedigen en voor de barmhartigen.
Het gaat in wezen om een goede verhouding met God en een goede verhouding met je medemens.
We zongen vanmorgen als kinderlied:
In ’t kort is dit de wet
heb God lief en je naaste.
De eerste en de laatste
zijn naast elkaar gezet.
Daar gaat het in de Bijbel om. Het is een samenvatting van wat in Deuteronomium 6:4 en 5 en Leviticus 19: 18 staat als de hoofdsom van Gods Wet:
Hoor, Israël!-
de Ene is onze God, de Ene alleen!
Liefhebben zul je
de Ene, je God, met heel je hart,
met heel je ziel,
en met al je macht!
Wreek je niet en koester geen wrok
tegen de kinderen van je gemeenschap,-
liefhebben zul je je naaste,
zoals jezelf!-
ik, de Ene …
De eerste vier zaligsprekingen beschrijven de mens die in een juiste verhouding staat tot God. De overigen geven aan hoe de mens moet staan in verhouding tot andere mensen.
(1) Zalig, gezegend, gelukkig zijn de armen van geest en de gebrokenen van hart. Om Gods zegen te mogen ontvangen moet je en houding hebben van geestelijke armoede. Naar God toe sta je met lege handen. Juist het besef van onze geestelijke armoede maakt dat we openstaan voor God en Zijn Rijk. De basiszonde van de mens is zijn hoogmoed, het verlangen om aan God gelijk te zijn, om te zeggen dat je God niet nodig hebt, dat er geen God is.
(2) Zalig, gezegend en gelukkig zijn de bedroefden. Zij zijn bedroefd over de macht van het kwaad in de wereld, maar geloven dat het kwade door het goede kan worden overwonnen, de dood door het leven, de zonde door de genade.
(3) Zalig, gezegend en gelukkig zijn de zachtmoedigen. Dit zijn zij wier wil in overeenstemming is met de wil van God. Ze leven in de overtuiging dat Gods handelen in de wereld uiteindelijk de doorslag zal geven. Ze weigeren geweld te gebruiken. Ze zijn bereid afstand te doen van voorrechten. Ze komen op voor het recht van God.
(4) Zalig, gezegend en gelukkig zijn de zuiveren van hart. Zij zijn volledig toegewijd aan God. Het tegenovergestelde hiervan zijn mensen wier hart innerlijk verdeeld is, die een verdeelde loyaliteit hebben, die twee heren willen dienen.
(5) Zalig, gezegend en gelukkig zijn zij die hongeren en dorsten naar gerechtigheid. Ze zetten zich in het groot en in het klein voor een betere wereld. Ze kunnen niet tegen onrecht en stellen alles in het werk om dat tegen te gaan en om de rechtelozen te beschermen.
(6) Zalig, gezegend en gelukkig zijn de barmhartigen. Het is de eerste van de zaligsprekingen die de relaties tussen mensen onderling regelt. De barmhartigen leven mee met hen die lijden, met hen die in nood zijn. Ze reiken hen de helpende hand voor zover het in hun vermogen is. Ze reageren spontaan om een gesproken of onuitgesproken verzoek om hulp. Het zijn mensen met een open oog, een open hart en een open hand voor de noden van anderen. We denken in de eerste plaats aan de Bijbelse figuur van de Barmhartige Samaritaan, die priester en Leviet beschaamd deed staan door zijn directe hulp aan het slachtoffer van een roofoverval.
(7) Zalig, gezegend en gelukkig zijn de reinen van hart. Het zijn mensen die hun naaste tegemoet treden zonder veinzerij, zonder bijbedoelingen, maar met oprechthedi en openhartigheid.
(8) Zalig, gezegend en gelukkig zijn de vredestichters. In de gemeente van Christus geven we elkaar de vredesgroet. Het kwade kan door het goede worden overwonnen. Niet je zelfbeheersing verliezen als je iets ervaart at onrechtvaardig is, maar blijven proberen bruggen te slaan en te overtuigen en te vergeven wat men je in onwetendheid aandoet.
(9) Zalig , gezegend en gelukkig zijn zij die vervolgd worden om wille van de gerechtigheid. In een boze wereld is het lot van iemand die handelt volgens de regels van de Bergrede niet altijd lof en eer. Het is eerder regel dan uitzondering dat je met vervolging te maken krijgt, zoals dat ook vaak gebeurt met klokkenluiders. Maar je neemt de zaak van de gerechtigheid op je ook al heeft het een prijs.
Er zijn er velen die leven volgens de Bergrede. Tijdens de voorbereiding van deze preek kwam ik toevallig op de website van een Chinese mensenrechtenorganisatie de verdedigingsrede tegen van een Chinese mensenrechtenactivist en ik hoorde in zijn woorden de Bergrede terug. Dr Xu Zhiyong is docent aan een universiteit in Beijing en hij strijdt al jarenlang voor het recht op onderwijs van kinderen van migranten, tegen corruptie en voor meer democratie. Om die reden werd hij op 22 januari van dit jaar tot vier jaar gevangenisstraf veroordeeld .
Hij zei tegen de rechter die hem veroordeelde: ‘we will not give up our promise to the disempowered even when we ourselves are in trouble,’ en ‘Time and time again, I feel proud for sharing a little bit of their suffering.’ ‘Although I possess the means to live a superior life within this system, I feel ashamed of privilege in any form. I choose to stand with the weak and those deprived of their rights,’ ‘We are kind and pure of heart, loath to conspire and deceive (we keren ons ervan af om samen te zweren en te bdriegen), and we yearn (verlangen sterk) for freedom and a simpler, happier life. We strive to serve society, and help those most in need, pushing for better society.’ Hier zien we de Bergrede in actie! Ook zijn woordkeuze lijkt ontleend aan de Bergrede.
Jezus wijst met nadruk op de mogelijkheid dat wanneer je aan zijn oproep gehoor geeft en zijn volgeling wordt dat je dan met vervolging te maken krijgt. Dat was ook het lot van de profeten. Waarom? Niet omdat ze liegen en bedriegen, maar juist omdat ze de waarheid spreken. De waarheid is voor velen een bedreiging. De onrechtvaardigen willen niet gestoord worden in hun daden.
Hoe kun je christen zijn in de verwarrende werkelijkheid van de eerste helft van de 21ste eeuw? De veranderingen op elk gebied buitelen over elkaar heen. Niets wat gisteren waar leek is vandaag nog zeker. Nooit eerder in de geschiedenis van de mensheid vonden zoveel veranderingen in zo korte tijd plaats. Nooit eerder was er zo’n enorme materiële rijkdom. Er is angst voor de toekomst. Waar gaat het heen met het klimaat? Is de monetaire crisis van 2009 echt voorbij of komt die straks in versterkte mate terug? Hoe met onze pensioenen? De werkgelegenheid. De rol van China in de wereld. Het terrorisme. De oorlogen in Syrië en in de Centraal Afrikaanse Republiek.
De zaligsprekingen zijn een wegwijzer voor geluk. Het gaat om idealen hebben, dromen durven dromen. Je inzetten voor de ander. Je leven zien met de ogen van het geloof. Wat ook je levensomstandigheden zijn er is ruimte voor geluk, en je zegt, juist wanneer alles niet zo gaat als het moet:
Als op ‘s levens zee de stormwind om u loeit.
Als ge tevergeefs uw arme hart vermoeit.
Tel uw zegeningen tel ze een voor een.
En ge zegt verwonderd: Hij liet nooit alleen.
De zegeningen van de Bergrede zijn ons deel.